Stimy - dlaczego są ważne? Powtarzalne zachowania osób w spektrum autyzmu

Stimy to powtarzanie ruchów lub dźwięków oraz manipulowanie obiektami w powtarzalny sposób, na przykład machanie rękoma, w chwili radości lub podekscytowania, kiwanie się w przód i w tył podczas odpowiadanie na trudne pytanie lub stukanie o stół w stresującej sytuacji. Co kryje się za stimami i dlaczego osoby z autyzmem tak często je wykonują?

Słowo „stimy” pochodzi od angielskiego “self-stimulatory behavour” czyli zachowania autostymulujące.

Zajrzyjmy do książki „Dlaczego podskakuję” Noakiego Higashidy. Naoki wyjaśnia jak się czuje i co myśli podczas stimowania:

Dlaczego podskakujesz? Jak myślicie co czuję, kiedy skaczę, klaszcząc w ręce? Pewnie sądzicie, że nie czuję nic poza wariacką radością, którą widać na mojej twarzy. Ale kiedy podskakuję, to tak, jakby moje uczucia unosiły się do nieba. Naprawdę, pragnienie, by pochłonęło mnie niebo, wystarczy, żebym poczuł drżenie. Kiedy podskakuję wyraźnie czuję całe swoje ciało – uginające się nogi i klaszczące ręce – i to jest wspaniałe uczucie.

Więc to jest jeden z powodów, a niedawno zauważyłem inny. Ludzie z autyzmem reagują w sposób fizyczny na uczucia radości i smutku. Kiedy dzieje się coś, co działa na moje emocje, ciało odmawia mi posłuszeństwa, jakby trafił mnie piorun. Nie oznacza to, że mięśnie mi sztywnieją i zastygają – chodzi o to, że nie mogę swobodnie poruszać się tak, jak chcę. Więc gdy podskakuję, to tak, jakbym otrząsał z siebie więzy, które krępują moje ciało.

Dlaczego trzepoczesz palcami przed twarzą? Kiedy machamy ręką przed twarzą, światło, które trafia do naszych oczu, jest przyjemnie przefiltwowane. Takie światło wydaje się miękkie i łagodne, jak światło księżyca. Światło “nieprzefiltwowane” wbija się w oczy ludzi z autyzmem ostrymi, prostymi promieniami, więc widzimy za dużo punktów świetlnych, a od tego bolą nas oczy.

Dlaczego czasem powtarzacie w kółko niektóre czynności? (…) Powtarzanie nie wynika z naszej woli. To wygląda raczej tak, jakby nasz mózg wysłał raz po raz to samo polecenie. A potem, powtarzając jakieś działanie, zaczynamy czuć się naprawdę dobrze i ogarnia nas nieprawdopodobny spokój.

Ponieważ jestem autykiem, okropnie zazdroszczę ludziom, którzy wiedzą, co mówi do nich ich własny umysł, i potrafią zgodnie z tym działać. Mój mózg nieustannie wysyła mnie na małe misje, nieważne, czy chcę, czy nie chcę się ich podjąć. Jeśli nie posłucham, muszę walczyć z uczuciem przerażenia.

(…) Czasem czujemy w środku coś, co nas roznosi. Może być to spowodowane różnymi rzeczami — emocje, wydarzenie, jakiś niewielki bodziec (np. konkretne słowo, fragment utworu). I wtedy ciało samo wprawia się w ruch, co rozładowuje napięcie. Nie ma sensu z tym walczyć ani odwracać uwagi. To nas uspokaja i jest przyjemne.

Stimowanie jest ważne

Określenie “zachowania autostymulujące” oznacza, że zachowania powtarzalne pozwalają osobom autystycznym dostarczyć sobie stymulacji (bodźców), których potrzebują. W wielu przypadkach stimy są pomocne – są własnymi sposobami na radzenie sobie ze swoim układem nerowym.

Można to lepiej zrozumieć myśląc o studencie w dwóch sytuacjach. Podczas egzaminu zestresowany student może machać nogą, obgryzać ołówek lub wiercić się, żeby zapanować nad stresem. Natomiast, podczas nudego wykładu student może machać nogą lub stukać ołówkiem o kolano w celu pobudzenia się.

Podobnie, osoby z autyzmem, wykonując powtarzalne zachowania (mruczenie, gryzienie rękawa, machanie rękoma), pomagają sobie w regulowniu napięcia i pozostawaniu w stanie aktywności lub koncentracji uwagi. Jednak, nie jest to jedyna funkcja stimów.

O jakich innych funkcjach stimów mówią osoby osoby ze spektrum autyzmu?

• to po prostu przyjemna aktywność.
• może uspokajać, zmniejsza lęk i stres.
• pomaga skoncentrować się.
• pomaga czuć własne ciało i uzyskać nad nim kontrolę.
• to sposób na dostarczenie sobie bodźców, kiedy zmysły odczuwają ich za mało.
• pomaga poczuć się pewniej się w nowym otoczeniu.
• pomaga poradzić sobie z nadmiarem bodźców sensorycznych.
• pozwala na poradzenie sobie z natłokiem emocji.
• pomaga wyrażać emocje i mówić innym jak się czujemy.

Stimy mogą pomóc ludziom – Grafika dostępna na licencji CCO, można ją legalnie przedrukowywać.

Stimowanie nie jest typowe jedynie dla autyzmu

Każdy z nas prawdopodobnie kiedyś stimował. Niektóre miejsca są pełne stimujących osób np. poczekalnia przed egzaminem na prawo jazdy. Obserwujemy tam powtarzalne zachowania takie jak: uciskanie palców, kręcenie stopami, drapanie się, chodzenie w kółko, powtarzane westchnienia, powtarzanie czegoś pod nosem, zabawę kluczami, owijanie paska od torebki dookoła dłoni, uderzanie dłonią o kolana, obgryzanie paznokci…

Stimy stosują zwykle ludzie, którzy chcą się uspokoić i “utrzymać się w ryzach” np. przed stresującym i wymagającym wysiłku wydarzeniem.

Stimy są częścią typowego rozwoju, występują u dzieci do ok. 3 roku życia. Dzieci wielokrotnie powtarzają te same ruchy np. turlają się z boku na bok lub machają rękoma w ekscytacji. Taka powtarzalność pomaga w nauce koordynacji ruchów tzn. poprzez powtarzanie nabierają sprawności.

Nasilone i częste stimy występują u osób z Zespołem Retta, ADHD, schizofrenią, zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym.

Stimy są najbardziej charakterystyczne są dla osób ze spektrum autyzmu, które często wykonują wiele nasilonych stimów a potrzeba stimowania towarzyszy im w wielu sytuacjach przez całe życie.

Co wiemy o stimach u osób ze spektrum autyzmu

Powtarzalne zachowania to jedno z kryteriów diagnostycznych autyzmu, które obejmuje: zamiłowanie do rutyn, preferencję utrzymania stałości otoczenia, intensywne zainteresowania oraz “stereotypowe zachowania motoryczne lub werbalne lub nietypowe zachowania sensoryczne” (wg. klasyfikacji ICD), nazywane często, przez osoby na spektrum autyzmu, stimami.

Stimy to sprawa bardzo indywidualna. Każda osoba stimmuje na swój sposób, inne rzeczy mogą zachęcać do simmowania. Podobnie stimy mogą mieć inne funkcje dla różnych osób ale także w zależności od sytuacji mogą służyć tej samej osobie do innych celów. Dodatkowo, funkcje stimowania dla jednej osoby mogą się zmieniać na przestrzeni czasu.

Ilość i sposób stimowania także się różni. Dla niektórych osób będą to nieznaczne nietypowe i powtarzalne ruchy dłoni, podczas gdy inne osoby będę spędzały wiele godzin na różnych formach stimmowania. Wynika to z tego, że autyzm jest spektrum tzn. ma wiele twarzy.

Przykłady stimów:

• machanie rękoma lub wykręcanie palców,
• kołysanie się w przód i w tył,
• drapanie głowy,
• machanie nogą,
• wirowanie,
• owijanie sznurka wokół palców,
• gryzienie rękawów,
• wielokrotnie powtarzanie sylaby, słowa albo dźwięku (nazywane czasem echolalią),
• obserwacja obiektów, które się kręcą lub obserwacja drobinek kurzu w powietrzu,
• rzucie lub gryzienie,
• otwieranie i zamykanie drzwi,
• słuchanie tego samego dźwięku lub piosenki.

Stimy pojawiają się wcześnie. Większość (ale nie wszystkie) dzieci ze spektrum autyzmu w wieku 2 lat wykonuje nietypowe powtarzalne ruchy palców i rąk, interesuje się właściwościami przedmiotów w nietypowy sposób (np. przyglądanie się z bliska zabawkom, żeby zobaczyć mieniące się odblaski światła). Podobne zachowania można obserwować już u młodszych dzieci, nawet w wieku 12 miesięcy. Pomimo tego, że stimy są częste u małych dzieci, nie są najlepszą wskazówką podczas diagnozy. Stimy pojawiają się też u dzieci, które rozwijają się typowo i u dzieci, które mają inne trudności rozwojowe. U dzieci z autyzmem często jest ich więcej i są bardziej intensywne, ale często trudno to zaobserwować podczas kilku godzin diagnozy (lub podczas obserwacji ADOS, która trwa ok. 40 minut).

Inne określenia na stimy, na które możecie trafić w opiniach, książkach i rozmowach z terapeutami to: steoreotypie, zachowania autostymulujące, manieryzmy ruchowe, stereotypowe zachowania motoryczne, nietypowe zachowania sensoryczne, powtarzalne zachowania sensomotoryczne.

Kiedy stimowanie bywa niekorzystne

Czasami stimowanie może przeszkadzać osobom autystycznym w podejmowaniu innych aktywności np. nauki. Niektóre zachowania mogą być niebezpieczne dla zdrowia np. uderzanie głową o ścianę, uporczywe drapanie skóry.

Oprócz tego, zachowania powtarzalne mogą spotykać się z niezrozumieniem lub krytyką ze strony osób w otoczeniu, przez co mogą prowadzić do negatywnych konsekwencji np. utraty możliwości zdobycia pracy, trudności w nawiązaniu znajomości w grupie. Kiedy zachowania, które wyglądają nietypowo są źródłem trudności w pracy, osoba z Zespołem Aspergera może wybrać naukę ograniczenia tych zachowań do czasu, kiedy znajdzie się w sprzyjającym miejscu lub zmianę jednego stimu na inny. Lub po prostu – to otoczenie powinno się zmienić.

Radzenie sobie ze stimami

Przez wiele lat zachowania powtarzalne były poddawane terapii, zdarzało się też stosowanie ekstremalnych formy leczenia tj. silne leki antypsychotyczne, kary. Obecnie wielu terapeutów i naukowców uważa, że nie należy zmieniać zachowań powtarzalnych np. starać się oduczyć stimowania. Chyba, że są to zachowania krzywdzące dla osoby autystycznej lub otoczenia (np. uporczywe drapanie powoduje zaognienie ran).

Pytanie, które zadajemy w szkole i w terapii to: Dlaczego? Kiedy rozumiemy lepiej, co stimowanie oznacza dla danej osoby, zyskujemy nowe spojrzenia i możemy odpowiednio reagować. Przykładowo: jeśli dziecko chodzi po klasie w powtarzalny sposób, może to oznaczać, że chodzenie pomaga mu w koncentracji, ale może to również oznaczać, że czuje niepokój, nudzi się, ma zbyt wiele bodźców w otoczeniu, ma zbyt mało bodźców, materiał jest zbyt prosty lub zbyt trudny… W zależności od funkcji, reakcja nauczycieli będzie inna.

Rozumienie funkcji stimów, nie zawsze jest proste, często wymaga czasu i dodatkowego wysiłku, jednak ważne jest, żeby nie traktować ich jako „niegrzecznego zachowania”, bo możemy np. pozbawić ucznia jego sposobu na wyciszenie się.

Stimy jako początek kontaktu

Niektóre programy terapii tj. Son-Rise albo DIR/Floortime proponują, żeby dołączać do stimów dziecka tzn. naśladować dziecko i wykonywać te same powtarzalne zachowania. Ta strategia stosowana jest często na początku terapii. Jest sposobem na zainicjowanie wspólnej zabawy, zainteresowanie dziecka terapeutą/rodzicem (dzielenie radości, kontakt wzrokowy) i zmotywowanie go do dzielenia z dorosłym wspólnego pola uwagi (zajmowania się tą samą aktywnością lub przedmiotem).

Zapraszamy do obejrzenia filmu o stimach w „Ask an autistic” (polskie napisy)

Podsumowując, warto zwracać uwagę na stimy i poszukiwać ich znaczenia. Dzięki patrzeniu na stimy jako na sensowne i ważne działania, możemy lepiej rozumieć potrzeby i emocje osób autystycznych.

Źródła:

• Barry M. Prizant, Tom Fields-Meyer „Niezwyczajni ludzie”
• Tony Atwood „Zespół Aspergera”
• Bill Nason „Porozmawiajmy o autyzmie”
• https://www.spectrumnews.org/news/repetitive-behaviors-and-stimming-in-autism-explained/