Zaburzenia sensoryczne polegają na nietypowym odbieraniu i przetwarzaniu bodźców, które płyną do mózgu ze zmysłów (np. słuch, smak, dotyk). Zmysły mogą być zbyt wrażliwe (nadwrażliwość) lub za mało wrażliwe (niedowrażliwe). Może to oznaczać, że niektóre zwyczajne dźwięki stają się zbyt głośne, mocny dotyk – ledwo zauważalny. Zaburzenia sensoryczne są widoczne w zachowaniu np. mrużenie oczu, silne podskakiwanie przez długi czas, zatykanie uszu.
Zaburzenia integracji sensorycznej występują u osób, które rozwijają się typowo, ale u osób w spektrum autyzmu są bardzo częste – występują u ok. 90% osób z diagnozą spektrum autyzmu.
Z tego artykułu dowiedz się:
Jak rozpoznać zaburzenia sensoryczne?
Co oznaczają zaburzenia sensoryczne?
Co oznacza nadwrażliwość, niedowrażliwość i biały szum?
Jakie zaburzenia sensoryczne mogą występować u osób w spektrum autyzmu?
Co oznacza przeciążenie sensoryczne?
Odbieranie rzeczywistości przez zmysły
W każdej sekundzie odbieramy świat za pomocą zmysłów (np. zapach potraw, dźwięk rozkładania zastawy, widok talerzy na stole) a mózg przetwarza te informacje tworząc spostrzeżenie (przygotowanie do obiadu) i przygotowując nas do odpowiedniej reakcji na to, co dzieje się w środowisku (pora usiąć przy stole i coś zjeść).
Zaburzenia w odbiorze i przetwarzaniu bodźców sensorycznych (integracji sensorycznej) mogą pojawiać się u dzieci z zaburzeniami rozwoju, ale też u dzieci o typowym rozwoju. Oznaczają, że mózg przetwarza i organizuje bodźce zmysłowe w nietypowy sposób.
7 zmysłów człowieka
Zaburzenia organizacji bodźców mogą występować na poziomie każdego zmysłu. Każdy z nas ma 7 podstawowych zmysłów. Pierwsze 5 są łatwe do wymienienia i zlokalizowania:
wzrok
słuch
smak
węch
dotyk
Kolejne 2 to zmysły o których istnieniu nie myślimy na co dzień, mimo, że są nam bardzo potrzebne i ciągle ich używamy.
zmysł równowagi – zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym. Pozwala nam poruszać się w przestrzeni, dzięki niemu czujemy swoje ciało i wszystkie jego ruchy.
propriocepcja (czucie głębokie) – ten zmysł odpowiedzialny jest za odczuwanie ułożenia ciała i napięcia mięśniowego. Dzięki niemu wiemy jak ułożone są poszczególne części ciała bez patrzenia na nie. Odczuwamy ciało i czujemy ile siły wkładamy w wykonywanie czynności.
Nadwrażliwość, niedowrażliwość i biały szum
Carl Delacato był psychologiem, który jako jeden z pierwszych pierwszy badał spostrzeganie przez zmysły u osób w spektrum autyzmu. Z badań Carla Delacato w latach 70. wynikało że nawet 98% osób z autyzmem ma zaburzenia przetwarzania sensorycznego.
Delacato podzielił zaburzenia sensoryczne na 3 grupy:
nadwrażliwość
niedowrażliwość
biały szum
Carl Dalacato opisał swoją teorię w książce „Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko”.
Nadwrażliwość
Nadwrażliwość oznacza, że osoba odbiera bodźce ze środowiska zbyt intensywnie – układ nerwowy ma wysoką wrażliwość na niektóre bodźce. Osoby z nadwrażliwością nie mogą znieść niektórych bodźców np. niektórych zapachów, smaków lub dźwięków. Doświadczanie tych bodźców sprawia osobie nadwrażliwej ogromny dyskomfort a nawet ból.
Niedowrażliwość
Niedowrażliwość oznacza, że układ nerwowy ma zbyt małą wrażliwość na bodźce, reaguje jedynie na bodźce o dużym natężeniu. Osoby z niedowrażliwością poszukują mocniejszych bodźców, żeby je faktycznie odczuć.
Biały szum
Biały szum czyli wewnętrzne zakłócenia sensoryczne. U osób z białym szumem odgłosy płynące z wnętrza ciała (bicie serca, szum krwi) mogą zakłócać słyszenie bodźców z zewnątrz.
Zaburzenia sensoryczne i sensoryzmy
W tej części przeczytasz jak wyglądają zaburzenia sensoryczne poszczególnych zmysłów i poznasz przykłady zachowań, które wskazują na zaburzenia sensoryczne (czyli sensoryzmów).
Słuch
Kamil jest 4-letnim chłopcem, który nie lubi głośnych i nagłych dźwięków wydawanych przez rówieśników. Odpycha inne dzieci i zakrywa uszy podczas zajęć, które wiążą się z głośnym śpiewaniem lub mówieniem oraz podczas zabawy w czasie wolnym.
Zachowanie Kamila może wskzywać na nadwrażliwość słuchową. Osoby z nadwrażliwością słuchować mogą odczuwać niektóre dźwięki jako nieprzyjemne, zbyt głośne lub nawet bolesne.
fascynacja przedmiotami i sprzętami wydającymi głośne dźwięki.
Wzrok
„Poruszałam się po zupełnie białej przestrzeni pozbawionej przedmiotów. Ze wszystkich stron otaczały mnie jasne plamy puszystego koloru. Przechodziłam przez nie tak, jakby ich w ogóle nie było. Chciało mi się z tego śmiać. (…) Kiedy nie spałam podążałam za nim bez wytchnienia. Odwracałam się w stronę światła, które wpadając przez okna zatrzymywało się na moim łóżeczku, i gwałtownie pocierałam oczy. Widziałam je. Jaskrawe, puszyste, przenikające biel. Zauważyłam, że w powietrzu było mnóstwo plam. Kiedy patrzyłam w przestrzeń, widziałam plamy.
Ludzie przechodzili obok, przeszkadzając mi w moim magicznym odbiorze rzeczywistości. Ja przechodziłam obok nich i słyszałam, jak coś mamrotali. Moim ogromnym pragnieniem było zagubić się w tych plamach. Nie zwracałam uwagi na to, co mówią ludzie. Patrzyłam poprzez nich spokojnie, ciesząc się, że gubię się w moich plamach.”
Donna Williams opisuje intensywne doznania płynące z obserwacji światła i plamek. Osoba, która jest nadwrażliwa wzrokowo może być zafascynowana obserwowaniem niektórych przedmiotów.
Nadwrażliwość zmysłu wzroku:
częste mrużenie oczu, łzawienie oczu,
niechęć do mocnego światła lub do przebywania w mocno naświetlonej przestrzeni np. w centrum handlowym,
niepokój przy zmianie oświetlenia,
preferowanie zabawy w przyciemnionym pomieszczeniu.
Niedowrażliwość wzroku:
machanie palcami lub przedmiotami blisko oczu,
intensywna obserwacja drobinek i pyłków kurzu unoszących się w powietrzu,
Ela jest bardzo wybredna w kwestiach jedzenia. Toleruje tylko ściśle określone potrawy wykonane z kilku składników. Nie je pokarmów, które są twarde i wymagają gryzienia. Rodzice martwią się taką ścisłą dietą. Kiedy próbują namówić Elę do zjedzenia czegoś nowego lub przemycić nowy składnik do talerza, dziewczynka od razu wypluwa jedzenie i bardzo się denerwuje.
Ela może mieć nadwrażliwość zmysłu smaku. W takim przypadku odmawianie jedzenia to nie objaw wybredności lub bycia niejadkiem. Niektóre smaki wywołują u Eli uczucie ogromnego dyskomfortu.
Nadwrażliwość zmysłu smaku:
wielka niechęć do niektórych rodzajów potraw,
odruch wymiotny lub dławienie się podczas jedzenia,
wypluwanie jedzenia.
Niedowrażliwość smaku:
lizanie przedmiotów i rzeczy niejadalnych,
wkładanie rąk do ust, lizanie rąk i obgryzanie paznokci,
wkładanie wszystkiego do ust.
Biały szum zmysłu smaku:
gryzienie wnętrza policzków i języka, ssanie języka,
obojętność na jedzenie.
Węch
„Mam delikatny nos, dlatego przeszkadzają mi nieprzyjemne zapachy, z daleka czuję jeśli ktoś jest spocony lub ma nieprzyjemny zapach z ust. Nie mogę też wąchać zwierząt choć na przykład niektóre psy mi się podobają.”
Dietmar pisze o swojej nadwrażliwości węchu. Czuje zapachy „z daleka” a niektóre zapachy są dla niego bardzo nieprzyjemne.
Nadwrażliwość:
niechęć do korzystania z toalety,
skarżenie się na zapachy, kiedy inni ich nie czują,
trudności związane z jedzeniem, niechęć do jedzenia ze względu na intensywne zapachy.
Niedowrażliwość:
obwąchiwanie ludzi,
fascynacja rzeczami z intensywnym, przykrym zapachem: toaleta, odpady.
Biały szum:
wkładanie przedmiotów do nosa,
ciągłe dłubanie w nosie.
Dotyk
„Nasze ciała wołają o kontakt z ludźmi, lecz gdy do niego dochodzi, wycofujemy się z bólem i zakłopotaniem. Osiągnęłam wiek 20 lat, nim byłam w stanie uścisnąć czyjąś rękę lub spojrzeć na kogoś wprost.”
Doświadczenie Temple Grandin mogło wiązać się z nadwrażliwością na dotyk. Osoba z nadwrażliwością dotykową może odczywać lekki dotyk bardziej intensywnie, może też odczuwać niektóre rodzaje dotyku jako bardzo nieprzyjemne.
Nadwrażliwość:
niechęć do bycia dotykanym – obronność dotykowa
niechęć do noszenia ubrań lub noszenia nowych ubrań, określonego rodzaju ubrań,
unikanie kontaktu z rzeczami lepkimi i klejącymi lub tworzywami sypkimi np. ryż, piasek, kasza,
rozdrapywanie ran,
skrajna niechęć do metek przy ubraniach.
Niedowrażliwość:
poszukiwanie wrażeń dotykowych np. dążenie do bycia ściskanym, mocno przytulanym,
gryzienie się, szczypanie, wbijanie paznokci w policzek,
ciągłe dotykanie, skubanie skóry.
Równowaga
Kuba jest 6-latkiem, który ciągle jest w ruchu. Ulubionym zajęciem Kuby jest chodzenie. Najlepiej czuje się, kiedy wyjdzie domu. Bierze wtedy za rękę osobę dorosłą i ciągnąc ją za sobą, chodzi szybkim krokiem po podwórku. Jedynym miejscem w którym Kuba pozostaje przez dłuższy czas w jednej pozycji jest huśtawka. Może huśtać się całymi godzinami i bardzo to lubi.
Zachowanie Kuby może wiązać się z niedowrażliwością zmysłu równowagi. Osoba z niedorważliwością tego zmysłu czuje się komfortowo wtedy, kiedy dostarczy sobie dużą dawkę doznań związnych z równowagą. Niektóre osoby mówią, że mają uczucie „panowania nad swoim ciałem” tylko wtedy, kiedy są w ruchu.
Nadwrażliwość:
niechęć do poruszania się, preferowanie leżenia lub siedzenia,
zataczanie się, niepewne poruszanie się,
niechęć do zmian pozycji ciała.
Niedowrażliwość:
dążenie do ciągłego zmieniania pozycji, duża aktywność i ruchliwość,
fascynacja huśtawkami i trampolinami,
kręcenie się w kółko.
Biały szum:
zawroty głowy, częste potykanie się i zataczanie.
Propriocepcja, czyli czucie głębokie
„Choć ściana beczki boleśnie wpijała się w moje plecy, nagle uświadomiłam sobie, że potrzebowałam czegoś tak gwałtownego, aby pierwszy raz przebić się przez swoje bariery ochronne i coś poczuć.”
Temple Grandin opisuje potrzebę silnego ucisku, żeby „poczuć swoje ciało”. To może oznaczać niedowrażliwość czucia głębokiego.
Nadwrażliwość:
niechęć do bycia przytulanym,
niechęć do podawania ręki na powitanie,
ociężałość ruchów.
Niedowrażliwość:
przybieranie nienaturalnych pozycji ciała, wyginanie kończyn,
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego powodują u osób ze spektrum autyzmu odczucia dyskomfortu a nawet bólu i przysparzają trudności w codziennym życiu. Bardzo trudno jest ciągle regulować swoje zmysły i jednocześnie pozostawać skoncentrowanym na orientowaniu się w świecie.
Czasami prowadzi to do tzw. przeładowania sensorycznego. Ta animacja pomaga nam wyobrazić sobie, co może czuć osoba, która doświadcza przeładowania sensorycznego:
Wiele trudnych/”niegrzecznych” lub po prostu nietypowych zachowań osób z autyzmem jest wynikiem takiego przeładowania zmysłów, albo sposobami na poradzenie sobie w regulowaniu własnych zmysłów. Takie zachowania są samoobroną i reakcją na faktyczny ból/dyskomfort a nie „robieniem na złość”.
Uświadamianie czym są zaburzenia sensoryczne w autyzmie to cel głośnej kampanii Fundacji Synapsis „Autyzm wprowadza zmysły w błąd” z udziałem aktora Bartka Topy. Aktor odgrywał zachowania osoby z autyzmem w miejscach publicznych. Obserwował reakcje ludzi oraz z jakim odbiorem społecznym spotka się jego zachowanie w mediach i internecie.
Osoby z autyzmem widzą, słyszą i czują świat inaczej niż my. I nie jest to ani gorszy ani lepszy odbiór świata. Po prostu inny. Prezentowane w filmie zachowania wiernie odzwierciedlają zachowania osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Mamy nadzieję, że film pomoże innym zrozumieć i uwrażliwić się na autyzm, a osobom z autyzmem ułatwi życie wśród nas.
Radzenie sobie ze własnymi zmysłami wymaga stopniowego poszukiwania odpowiednich sposobów na regulację zmysłów, odpowiedniej organizacji środowiska oraz zrozumienia ze strony otoczenia.
Źródła:
Carl Delacato „Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko”
Carol Krasnowitz „Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego-diagnoza i postępowanie”
Marco, E. J., Hinkley, L. B., Hill, S. S., Nagarajan, S. S. (2011). Sensory processing in autism: a review of neurophysiologic findings. Pediatric Research. 69:48R–54R. 10.1203/PDR.0b013e3182130c54
Objawy autyzmu związane są z komunikacją, kontaktami z dorosłymi i rówieśnikami oraz brakiem elastyczności - taki podział na 3 obszary nazywany jest triadą zaburzeń autystycznych. Opisujemy zachowania dziecka, które są wskazówkami pokazującymi, co może niepokoić i skłonić do skonsultowania się ze specjalistami.
Artykuł opisuje wczesne zachowania dzieci, które mogą zaniepokoić rodziców i skłonić do kontaktu ze specjalistami. W spektrum autyzmu, wczesne wykrywanie ma ogromne znaczenie. Mózg małego dziecka jest bardzo podatny na kształtowanie (plastyczny) i wczesne rozpoczęcie terapii jest korzystne dla dziecka.
Na podstawie: “Niezwyczajni ludzie. Nowe spojrzenie na autyzm” Barry M. Prizant, Tom Fields-Meyer, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Rozdział 3:...
Echolalia nie jest bez sensu! - jest to ważna informacja dla nauczycieli i opiekunów osób z autyzmem, których dotyczy echolalia. Opowiadamy o rodzajach i funkcjach echolalii.
Codziennie, nie koncentrując się na tym świadomie, analizujemy skomplikowane relacje międzyludzkie. Zastanawiamy się co inni mają na myśli, co chodzi im po głowie. Ta umiejętność nazywana jest teorią umysłu. Psychologowie od lat 80. przeprowadzili serię ciekawych badań w celu odpowiedzi na pytanie: czy objawy autyzmu można tłumaczyć wiedzą z zakresu teorii umysłu?
